Zit moord en moraal (niet) in ons?
Moord en moraal zitten in onze genen, maar zolang we moord, zoals in een oorlog, kunnen rechtvaardigen voelen we ons minder schuldig. We helpen onze naasten en moorden anderen om onze groep te beschermen.
Ik heb een kip geslacht. Ik heb zijn nek doorgesneden en hem daarna in een trechter laten doodbloeden. Hij had nog een tijdje stuiptrekkingen. Daarna heb ik hem geplukt en schoongemaakt. Ja ik vond het best gruwelijk en voel me ook wel schuldig. Maar waarom vond ik het zo moeilijk? Het was ‘maar’ een kip, niet eens een mens. Genoeg mensen op aarde die andere mensen vermoorden. In een oorlog lijkt het alsof we minder moeite hebben om onze soortgenoten af te slachten en zo een idioot die Anne Faber berooft van haar leven lijkt ook maar weinig berouw te hebben. Waarom? Hoe zit het met hun moraal?
Wat is moraal?
”Gij zult niet doden” staat in de 10 geboden. De bijbel deed lange tijd dienst als gids en de geboden functioneerden als concreet moreel handvat voor onze samenleving. Moraliteit, empathie en naastenliefde zijn dan ook belangrijke begrippen in onze maatschappij. Maar wat is moraal? Volgens Wikepedia geeft het begrip moraal (of zeden) de handelingen en gedragingen aan die in een maatschappelijke context als correct en wenselijk worden gezien. Maar kunnen we ons ook zonder de 10 geboden houden aan onze moraal? Zit moraal bij de geboorte al in ons?
Moraal is aangeboren
Moraliteit zit in onze genen volgens primatoloog Frans de Waal. ‘De mens deelt moreel gedrag met andere primaten’, zegt hij in een artikel. ‘Apen, mensen en ook andere dieren hebben moraliteit nodig om samen te kunnen leven. Daarvoor zijn spelregels nodig die mensen en dieren van binnen uit voelen.’
Moraal gedrag wordt onder andere bepaald door jezelf op te offeren voor de groep. Ik zou bijvoorbeeld mijn leven geven voor mijn kinderen. Dat is biologisch bepaald omdat op deze manier een grotere kans is dat mijn genen overleven en zich weer verder verspreiden (kleinkinderen) die ook weer deze eigenschap van zelfopoffering bezitten. Ook elkaar helpen in een groep heeft evolutionair voordeel. Als we samen een mammoet vangen, hebben we meer vlees als dat ieder van ons een konijn vangt. Seksuele selectie speelt ook een rol. Vrouwtjes vallen op mannetjes die genereus en goedaardig zijn. De beste jagers die veel vlees uitdelen hebben een hogere status, meer vrouwtjes en meer nageslacht. Moraal zit dus in onze genen, maar waarom vermoorden we elkaar dan toch nog?
Moord zit ook in onze genen
Van oorsprong zijn we best moordlustig, volgens het onderzoek van evolutiebioloog Gomez. Moorden zit in ons. Ook mijn bericht waarom voeren mensen oorlog deelt deze mening. We zijn behoorlijk agressief naar onze soortgenoten, ondanks onze aangeboren moraal om niet te doden en een ander pijn te doen. In de tijd van de ontstaansgeschiedenis van de zoogdieren werd 1 op de 300 (0,30%) vermoord door een eigen soort. Dit getal nam toe naar 2,3%, tot de oorsprong van de primaten en nam daarna weer af tot 1,8% tot de oorsprong van de grote apen. Hoe groter de groep en het territorium, hoe meer geweld naar de eigen soort ontstond. De mens heeft van nature een ‘moordcijfer’ van 2%, volgens Gomez. Dus 1 op de 50 wordt koud gemaakt door een ander mens. Dat is 6 keer hoger dan de oorspronkelijke waarde van de oorsprong van de zoogdieren.
Moraal is cultureel bepaald
Maar moraal is ook cultureel bepaalt, zegt Gomez. In de middeleeuwen slachtten we elkaar behoorlijk af. Tussen de 15 en 30 op de 100 mensen werden vermoord. Doodstraf, marteling en oorlog waren toen normaal. Tegenwoordig zijn we heel braaf en wordt maar 0,01% om zeep geholpen in moderne beschavingen. Dat lage moordcijfer komt door onze moderne samenleving met een rechtstaat, gevangenisstraffen en culturele mores die geweld afkeuren. Daarnaast was kindermoord heel normaal in het Romeinse rijk, homoseksualiteit is in de meeste landen des duivels, kannibalisme vond plaats in Polynesië en slavernij is na jaren afgeschaft. Moraal verschilt per tijd en locatie en wordt in hoge mate bepaald door traditie en de normen en waarden van de samenleving waar iemand deel van uitmaakt. Maar hoe heeft cultuur dan invloed op onze moraal?
Opvoeding heeft invloed op onze moraal
Onze cultuur bepaalt ook hoe we onze kinderen opvoeden en dat heeft weer invloed op onze ontwikkeling van moraal. Volgens onderzoek van professor Darcia Narvaez zit moraal in onze genen maar hebben omgevingsfactoren invloed of bepaalde genen aan of uitgeschakeld worden. Volgens haar zijn we van nature vredelievend maar zorgt onze opvoeding sinds het ontstaan van ‘civilisatie’ voor problemen. Cultuur en geloof overheersen sindsdien over onze natuurlijke opvoedingsmethoden. De binding die een baby in de eerste levensfase met de moeder heeft speelt een grote rol bij de ontwikkeling van empathie, sociaal gedrag en ook capaciteiten voor moraal. Volgens Narvaez ontwikkelen kinderen zich beter die langdurig borstvoeding en veel lichamelijk contact kregen, en waarin de behoefte van hulp van het kind tijdens stress werd voldaan. Narvaez ziet dan ook een epidemie van psychische aandoeningen in Amerika die volgens haar veroorzaakt zijn door te weinig zorg voor kinderen.
Moord en moraal zitten dus in onze genen en onze cultuur en opvoeding hebben invloed daarop. Maar hoe combineren we deze twee uiterste eigenschappen. Hoe kunnen we moorden als onze moraal in de weg zit? Volgens onderzoek van psycholoog Molenbergh van de Monash universiteit kunnen we moord rechtvaardigen.
Als je moord maar rechtvaardigt
We weten dat het moraal verkeerd is om iemand anders te vermoorden, maar in een oorlog, bij zelfverdediging of doodstraf kunnen we het moraal rechtvaardigen. Molenbergh keek naar de hersenactiviteit van proefpersonen die in een animatiefilms onschuldige burgers of vijandelijke soldaten moesten neerschieten. Hij zag dat bepaalde hersengebieden actiever waren bij het moorden van onschuldige personen dan bij de soldaten. Die activiteit resulteerde ook in een groter schuldgevoel. Datzelfde hersengebied is ook een belangrijk gebied voor moraal gevoelige situaties. Volgens Molenburgh laten de resultaten zien hoe mensen in bepaalde situaties, zoals in een oorlog, extreem geweld tegen anderen kunnen plegen. De bevindingen tonen aan dat wanneer personen verantwoordelijk zijn voor wat zij als gerechtvaardigd of ongerechtvaardigd geweld zien, zij verschillende schuldgevoelens hebben. Een stoornis in de ontwikkeling van dat hersendeel zou moord op onschuldige personen kunnen verklaren waarbij de dader een minder gevoel van schuld ervaart.
Moraal van dit verhaal?
Het slachten van mijn kip kan ik moraal gezien niet zo goed rechtvaardigen. Misschien omdat we genoeg ander eten hebben. Als ik bijna dood zou gaan van de honger had ik me vast minder schuldig gevoeld. Soldaten in een oorlog kunnen het doden van anderen op dat moment rechtvaardigen. Het is iemands anders leven of het zijne. Daarnaast helpen ze hun landgenoten. We helpen onze naasten maar rechtvaardigen het doden van anderen die een bedreiging vormen voor onze eigen groep. En die geesteszieke moordenaar van Anne Faber heeft misschien een stoornis waardoor hij minder schuld voelt door een onschuldig burger te doden.
Moraal is ouder dan de mens. Voor meer info over Moraal, lees dan het boek van Nederlands bekende bioloog Frans de Waal:
‘Volgens Wikepedia geeft het begrip moraal (of zeden) de handelingen en gedragingen aan die in een maatschappelijke context als correct en wenselijk worden gezien’
Friedrich Nietzsche zou er terecht op gewezen hebben dat moraal een uitvinding is van het kuddedier, dat het spreken heeft geleerd. Wat mij bekruipt is dat het eigen oordeel over wat Guusje Hoek verstaat onder moraal bepalend is voor de inhoud van de tekst. Laten we het eigen oordeel eens opschorten, kunnen we dan eigenlijk wel ons gedragen zonder moraal? Zou moord bijvoorbeeld niet ook moreel gedrag kunnen zijn? Evolutionair gezien zou dat namelijk inderdaad het geval kunnen zijn als de moord erop gericht is om de instandhouding van de groep te bevorderen. In dat geval zou zelfs Adolf Hitler nog als een nobele neergezet kunnen worden omdat hij een sterk Duits ras wilde en de vijand wilde elimineren. Ik wil in dit opzicht nadrukkelijke wijzen op de definitie van Wikipedia. Hier moet toch iets aan de hand zijn. Ik heb een aantal interviews bekeken van mensen die of meegewerkt hebben door Joden te vergassen in concentratiekampen of mee hebben gedaan met de holocaust by bullets in het oosten. Inderdaad ‘kunnen’ mensen moord rechtvaardigen. Wat mij echter opviel was dat deze mensen hun wandaden niet ‘kunnen’ rechtvaardigen, maar het wel moesten, het schuldbesef was namelijk aan de gezichten af te lezen! Want moet u zich toch eens voorstellen dat mensen met dit soort gruweldaden bij zichzelf zouden moeten erkennen dat ze fout zaten? Welke straf zou een dergelijk persoon zichzelf moeten geven? Het is inderdaad ook zo dat moraal cultureel bepaald is, verschil in cultuuropvattingen tussen Chimpansees en Bonobo’s laten dat denk ik wel zien. Ook hier laat zien dat rechtvaardiging van moord erg afhankelijk van de kuddemoraal, het lijkt mij sterk dat Guusje hoek hier zal opperen dat Chimpansees immorele wezens zijn, mensapen zonder moraal. Laten we nog eens opnieuw kijken naar die kampbewaarders waar ik het net over had, wat gebeurde er nu precies? Deze mensen kwamen in een andere cultuur terecht, want eerst was er de Duitse cultuur waarin het gerechtvaardigd was om de Joden uit te roeien (in het belang van de eigen soort), daarna kwamen ze in een groepscultuur terecht die hen vertelde dat het niet netjes was om je medemens uit te roeien. Voor hun eigen bescherming, konden ze weinig anders dan psychisch weerstand bieden door hun wandaden te rechtvaardigen. Stel nu dat twintig jaar later de broer van Adolf Hitler aan de macht was gekomen, Gunther Hitler met dezelfde idealen als Adolf Hitler, wat zouden dit soort mensen dan vervolgens doen? Zou zich niet de situatie voor kunnen doen dat ze zich gingen conformeren aan de groepscultuur van Gunther Hitler? Ik denk dat Wikipedia en Guusje Hoek laten zien wat moraal NIET is. Want enerzijds heeft het te maken met het individuele dat de kuddementaliteit overstijgt; heeft de kampbewaarder de macht om verantwoordelijkheid voor zichzelf te nemen, of blijft hij zijn gedrag rationaliseren, dus zijn wandaden rechtvaardigen, maar ook in hoeverre ben je in staat om groepsdruk te weerstaan en verantwoordelijkheid te nemen voor jezelf? Anderzijds gaat moraal niet over de soorten daden, maar om het doel waarmee een bepaalde daad wordt verricht, in hoeverre ben je in staat om individuele verantwoordelijkheid te nemen voor dit daad? Het is niet zo moeilijk om de lage moraal evolutionair te verklaren, evenmin om verklaring te geven voor de genetica ervan, maar het moraal van het verhaal is dat het weinig met moraal van doen heeft, de hoge moraal schuilt in de confrontatie met het eigen ik.